ইউক্ৰেইনৰ পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ ত্যাগৰ ঐতিহাসিক সিদ্ধান্ত আৰু ৰাছিয়াৰ সৈতে চলি থকা সংঘাতৰ পটভূমি
শীতল যুদ্ধৰ পিছত ইউক্ৰেইন পৃথিৱীৰ তৃতীয় বৃহত্তম পাৰমাণৱিক শক্তিধৰ দেশ হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিছিল, যিয়ে ছোভিয়েটৰ পৰা উত্তৰাধিকাৰ হিচাপে বিপুল পৰিমাণৰ পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ লাভ কৰিছিল। ইয়াৰ ভিতৰত আছিল প্ৰায় ৫,০০০ পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ আৰু দূৰপাল্লীৰ ক্ষেপণাস্ত্ৰ, যিবোৰে ১০টা থাৰ্মোনিউক্লীয়াৰ ৱাৰহেড বহন কৰিব পাৰিছিল। এই অস্ত্ৰসমূহ দেশৰ গোপন ভূগৰ্ভস্থ স্থানত সংৰক্ষিত আছিল।
কিন্তু এই শক্তিশালী অস্ত্ৰভাণ্ডাৰৰ নিয়ন্ত্ৰণ থকাৰ পিছতো, ইউক্ৰেইনে এক ঐতিহাসিক সিদ্ধান্ত লৈ স্বেচ্ছাই নিজৰ পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ ত্যাগ কৰিলে—এনে কৰা বিশ্বৰ একমাত্ৰ দেশ হিচাপে ইতিহাসত নাম লিখিলে। এই সিদ্ধান্তই দেশখনৰ ভৱিষ্যতৰ পথ নিৰ্ধাৰণ কৰিলে আৰু ৰাছিয়াৰ সৈতে চলি থকা সংঘাতৰ পটভূমি তৈয়াৰ কৰিলে, নিউয়ৰ্ক টাইমছৰ এক প্ৰতিবেদন অনুসৰি।
১৯৯০ৰ দশকৰ আৰম্ভণিতে, ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ ভাঙোনৰ পিছত, ইউক্ৰেইনে বহু জটিল প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হৈছিল। যদিও ইয়াৰ হাতত বৃহৎ পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰভাণ্ডাৰ আছিল, তথাপিও ইয়াৰ ওপৰত কাৰ্যকৰী নিয়ন্ত্ৰণ নাছিল। ৰাছিয়াই এই অস্ত্ৰসমূহৰ উৎক্ষেপণৰ ক’ড আৰু কেন্দ্ৰীয় নিয়ন্ত্ৰণ ব্যৱস্থা ধৰি ৰাখিছিল, যাৰ ফলত ইউক্ৰেইনে স্বাধীনভাৱে এই অস্ত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰাৰ ক্ষমতা হেৰুৱাইছিল। বিশেষজ্ঞসকলে উল্লেখ কৰা মতে, এই পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰৰ প্ৰতিৰোধী মূল্য সন্দেহজনক আছিল। নিয়ন্ত্ৰণৰ অভাৱৰ বাবে ইয়াক প্ৰতিৰক্ষাৰ বাবে নিৰ্ভৰযোগ্যভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা সম্ভৱ নাছিল।
ইউক্ৰেইনক পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ ত্যাগ কৰিবলৈ ঠেলি দিয়াৰ ভূ-ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক কাৰণো গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল। প্ৰথমতে, এনে বৃহৎ অস্ত্ৰভাণ্ডাৰ ৰক্ষণাবেক্ষণ আৰু সুৰক্ষিত কৰাটো ইউক্ৰেইনৰ সংগ্ৰামী অৰ্থনীতিৰ ওপৰত অত্যধিক চাপৰ সৃষ্টি কৰিলেহেঁতেন। তদুপৰি, অস্ত্ৰৰ কাৰ্যকৰী নিয়ন্ত্ৰণ বিচৰাটোৱে গুৰুতৰ কূটনৈতিক পৰিণতিৰ সৃষ্টি কৰিলেহেঁতেন। আমেৰিকা আৰু নাট’ৰ দৰে মিত্ৰশক্তিয়ে স্বীকৃতি প্ৰত্যাহাৰ কৰিলেহেঁতেন আৰু ৰাছিয়াই প্ৰতিশোধমূলক ব্যৱস্থা ল’লেহেঁতেন। অস্ত্ৰভাণ্ডাৰ বজাই ৰখাৰ খৰচে ইয়াৰ সম্ভাৱ্য সুবিধাতকৈ বেছি আছিল।
প্ৰাক্তন ছোভিয়েট ৰাষ্ট্ৰসমূহত থকা পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ নিষ্ক্ৰিয় কৰাৰ আন্তৰ্জাতিক চাপৰ ফলত ১৯৯১ চনত নান-লুগাৰ সমবায়ী ভাবুকি হ্ৰাস (CTR) কাৰ্যক্ৰম স্থাপন কৰা হৈছিল। এই পদক্ষেপৰ অধীনত আমেৰিকাই বেলাৰুছ, কাজাখস্তান আৰু ইউক্ৰেইনৰ দৰে দেশসমূহক পাৰমাণৱিক, জৈৱিক আৰু ৰাসায়নিক অস্ত্ৰ নিৰ্মূল কৰাত সহায়ৰ বাবে তহবিল আৰু বিশেষজ্ঞতা প্ৰদান কৰিছিল। এই সময়ত ইউক্ৰেইনে ১৯৯৪ চনৰ বুডাপেষ্ট মেম’ৰেণ্ডামত প্ৰৱেশ কৰিছিল, য’ত ই নিজৰ পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ ত্যাগ কৰাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল, ৰাছিয়া, আমেৰিকা আৰু যুক্তৰাজ্যৰ পৰা নিৰাপত্তাৰ আশ্বাসৰ বিনিময়ত।
বুডাপেষ্ট মেম’ৰেণ্ডামত প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়া হৈছিল যে এই স্বাক্ষৰকাৰী দেশসমূহে ইউক্ৰেইনৰ সাৰ্বভৌমত্ব আৰু ভূখণ্ডৰ অখণ্ডতাক সন্মান জনাব আৰু ইয়াৰ বিৰুদ্ধে শক্তি বা ভাবুকি প্ৰয়োগৰ পৰা বিৰত থাকিব। আক্ৰমণৰ ক্ষেত্ৰত, স্বাক্ষৰকাৰী দেশসমূহে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ নিৰাপত্তা পৰিষদৰ জৰিয়তে ইউক্ৰেইনক সহায় কৰাৰ বাবে তৎক্ষণাৎ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব। ১৯৯৪ৰ পৰা ১৯৯৬ চনৰ ভিতৰত ইউক্ৰেইনে নিউক্লীয়াৰমুক্তিৰ প্ৰক্ৰিয়া সম্পূৰ্ণ কৰিলে, আৰু ১৯৯৬ চনৰ মে’ মাহলৈকে ইয়াৰ শেষ পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ ৰাছিয়ালৈ পৰিবহণ কৰা হ’ল।
বুডাপেষ্ট মেম’ৰেণ্ডামত প্ৰতিফলিত শান্তিপূৰ্ণ দৃষ্টিভংগী পিছৰ দশকত ভাঙি পৰিল, বিশেষকৈ ভ্লাদিমিৰ পুটিনৰ উত্থান আৰু ৰাছিয়াৰ কাৰ্যকলাপৰ সৈতে। ১৯৯৩ চনতেই পণ্ডিত জন জে. মীয়াৰ্শ্বাইমাৰে সতৰ্ক কৰি দিছিল যে ইউক্ৰেইনৰ শান্তি বজাই ৰাখিবলৈ আৰু ৰাছিয়াৰ ভূখণ্ড পুনৰ দখলৰ প্ৰয়াস ৰোধ কৰিবলৈ পাৰমাণৱিক প্ৰতিৰোধ অত্যাৱশ্যকীয়। তেওঁ যুক্তি দিছিল যে ইউক্ৰেইনৰ পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰভাণ্ডাৰে ৰাছিয়াৰ আক্ৰমণৰ বিৰুদ্ধে গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰতিৰোধ হিচাপে কাম কৰিলেহেঁতেন। বৰ্তমানৰ পৰিঘটনাৰ পোহৰত এই ভৱিষ্যদ্বাণী সঠিক যেন লাগে।
২০১৪ চনত ৰাছিয়াই ক্ৰিমিয়া দখল কৰিলে আৰু পূৰ্ব ইউক্ৰেইনত বিচ্ছিন্নতাবাদী আন্দোলনক সমৰ্থন জনালে, যিয়ে ইউক্ৰেইনে পোৱা নিৰাপত্তাৰ নিশ্চয়তাৰ ভংগুৰতা প্ৰকাশ কৰিলে। ইউক্ৰেইনৰ প্ৰাক্তন আমেৰিকী ৰাষ্ট্ৰদূত আৰু বুডাপেষ্ট মেম’ৰেণ্ডামৰ আলোচক স্টিভেন পাইফাৰে উল্লেখ কৰিছিল যে ৱাশ্বিংটন আৰু কিয়েভৰ মাজত পুটিনৰ উত্থান আৰু ৰাছিয়াৰ ভৱিষ্যত উদ্দেশ্যৰ বিষয়ে বিবেচনা কৰাত “সামূহিক বিফলতা”ই চুক্তিখনৰ কাৰ্যকাৰিতাৰ পতনৰ কাৰণ হৈছিল। পুটিনে বুডাপেষ্ট চুক্তিক “শূন্য আৰু অকাৰ্যকৰ” বুলি অগ্ৰাহ্য কৰিলে আৰু কেইসপ্তাহমানৰ ভিতৰতে ৰাছিয়ান সৈন্যই ক্ৰিমিয়া দখল কৰিলে।
এই আন্তৰ্জাতিক আইনৰ উলংঘনে ইউক্ৰেইনক অস্থিৰ কৰাই নহয়, পাৰমাণৱিক শক্তিধৰ দেশৰ পৰা পোৱা নিৰাপত্তাৰ নিশ্চয়তাৰ ওপৰত বহুতৰ বিশ্বাস ভাঙি পেলালে। ২০২২ চনত ৰাছিয়াই ইউক্ৰেইনৰ ওপৰত পূৰ্ণমাত্ৰাৰ আক্ৰমণ আৰম্ভ কৰিলে, যাৰ ফলত দেশখন এক ভয়াৱহ সংকটত নিমজ্জিত হ’ল। আন্তৰ্জাতিক চুক্তিৰ দ্বাৰা নিশ্চিত কৰা ইউক্ৰেইনৰ ভূখণ্ডৰ অখণ্ডতা আৰু সাৰ্বভৌমত্ব এতিয়া পাৰমাণৱিক শক্তিধৰ ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা প্ৰত্যক্ষ ভাবুকিৰ সন্মুখীন হৈছে।
ইউক্ৰেইনে ৰাছিয়াৰ আক্ৰমণৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিৰক্ষাৰ বাবে আমেৰিকা আৰু নাট’ মিত্ৰশক্তিৰ পৰা পশ্চিমীয়া সমৰ্থনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছে। এই সমৰ্থন সামৰিক সাহায্যৰ ৰূপত আহিছে, য’ত আছে উন্নত অস্ত্ৰ ব্যৱস্থা, প্ৰশিক্ষণ আৰু গোয়েন্দা তথ্যৰ ভাগ-বতৰা। যুদ্ধই অপৰিমিত মানৱীয় দুৰ্দশাৰ সৃষ্টি কৰিছে, নাগৰিকৰ অবিৰত হত্যা, ইউক্ৰেইনীয়সকলৰ স্থানচ্যুতি আৰু দেশজুৰি ব্যাপক ধ্বংসৰ সৈতে।
যুদ্ধ চলি থকাৰ সময়ত, ইউক্ৰেইনৰ নিৰাপত্তাৰ প্ৰশ্ন এতিয়াও কেন্দ্ৰীয় বিষয় হৈয়ে আছে।
