দশকৰ পিছত দশক ধৰি মাওবাদীৰ বিৰুদ্ধে সম্ভৱতঃ সবাতোকৈ সফল নিৰাপত্তা অভিযানত, বুধবাৰে (২১ মে’) নিৰাপত্তা বাহিনীয়ে ছত্তীশগড়ত এনকাউণ্টাৰত চিপিআই (মাওবাদী)ৰ সাধাৰণ সম্পাদক নম্বালা কেশৱ ৰাও ওৰফে বাসৱৰাজুৰ লগতে ২৭ জন নক্সালী কেডাৰক হত্যা কৰা বুলি দাবী কৰিছে।
নিৰাপত্তা সংস্থাৰ সূত্ৰই কয় যে, এই ঘটনাই এই আন্দোলনৰ অন্তৰ আৰম্ভণি হ’ব পাৰে, আৰু কেন্দ্ৰীয় গৃহমন্ত্ৰী অমিত শ্বাহে মাওবাদী বিদ্ৰোহ নিঃশেষ কৰাৰ বাবে ধাৰ্য কৰা নিৰ্ধাৰিত সময়সীমাৰ ভিতৰত (আগন্তুক বছৰৰ মাৰ্চ মাহৰ ভিতৰত) নিৰাপত্তা বাহিনীয়ে পূৰণ কৰিব পাৰিব।
এই আন্দোলনৰ প্ৰাক্তন সামৰিক কমাণ্ডাৰ বাসৱৰাজুৱে ২০১৭ চনত প্ৰাক্তন সাধাৰণ সম্পাদক মুপ্পালা লক্ষ্মণ ৰাও ওৰফে গণপতিৰ অসুস্থতাৰ কাৰণে তেওঁৰ স্থান গ্ৰহণ কৰিছিল। কিন্তু, চিপিআই (মাওবাদী)য়ে এই পৰিৱৰ্তনৰ কথা ২০১৮ চনতহে ঘোষণা কৰিছিল।
২০১৮ চনৰ ১০ নৱেম্বৰৰ এখন প্ৰেছ বিবৃতিত মাওবাদীসকলে ঘোষণা কৰিছিল যে মুপ্পালা লক্ষ্মণ ৰাও ওৰফে গণপতিয়ে “নিজৰ দায়িত্বৰ পৰা আঁতৰিছে”, আৰু নতুন সাধাৰণ সম্পাদক হৈছে নম্বালা কেশৱ ৰাও ওৰফে বাসৱৰাজু।
এইটো আন্দোলনৰ নেতৃত্বৰ ১৪ বছৰৰ পিছত প্ৰথম পৰিৱৰ্তন আছিল। গণপতিয়ে ২৫ বছৰ ধৰি এই আন্দোলনৰ সৰ্বোচ্চ নেতা আছিল—চিপিআই (এমএল) পিপলছ ৱাৰৰ মুৰব্বী হিচাপে ১২ বছৰ আৰু পিপলছ ৱাৰ আৰু মাওবাদী কমিউনিষ্ট চেণ্টাৰ (এমচিচি)ৰ একত্ৰীকৰণৰ পিছত চিপিআই (মাওবাদী)ৰ মুৰব্বী হিচাপে ১৩ বছৰ।
বাসৱৰাজু কোন আছিল?
দলৰ মুৰব্বী হোৱাৰ আগলৈকে বাসৱৰাজু প্ৰায় দ্বিতীয় স্থানত আছিল। তেওঁ মাওবাদীৰ কেন্দ্ৰীয় সামৰিক কমিছন (চিএমচি)ৰ কমাণ্ডাৰ-ইন-চীফ আছিল আৰু বিগত ডেৰ দশকৰ সকলো নিৰাপত্তা বাহিনীৰ ওপৰত আক্ৰমণ আৰু এম্বুছৰ বাবে দায়ী আছিল।
তেওঁ চোৰাংচোৱা আৰু অপাৰেশ্যন দুয়োটাৰে তদাৰক কৰিছিল, আৰু দণ্ডকাৰণ্যৰ জংঘল বিভাগৰ মুৰব্বী আছিল। তেওঁ লগতে চিপিআই (মাওবাদী)ৰ পলিটব্যুৰ’ (দলৰ সৰ্বোচ্চ ভাৱাদৰ্শগত চিন্তাশীল সংস্থা), ষ্টেণ্ডিং কমিটী, কেন্দ্ৰীয় কমিটীৰ সদস্য আৰু দলৰ প্ৰকাশনা আৱাম-এ-জংৰ সম্পাদনা পৰিষদৰ সদস্য আছিল।
নিৰাপত্তা সংস্থাসমূহৰ হাতত বাসৱৰাজুৰ, এই “ভয়ংকৰ আৰু নিৰ্মম বিপ্লৱী”ৰ, ছাত্ৰজীৱনৰ বাহিৰে বিৱৰণ অতি সীমিত আছিল।
১৯৫৫ চনৰ ১০ জুলাইত অন্ধ্ৰপ্ৰদেশৰ শ্ৰীকাকুলামৰ জিয়ানাপেটাত এটা সাধাৰণ পৰিয়ালত জন্মগ্ৰহণ কৰা বাসৱৰাজুৱে ৱাৰাংগলৰ ৰিজ’নেল ইঞ্জিনীয়াৰিং কলেজৰ পৰা বি.টেক ডিগ্ৰী লাভ কৰিছিল। এই প্ৰশিক্ষিত ইঞ্জিনীয়াৰজন ক্ৰীড়াতো অতি দক্ষ আছিল—অন্ধ্ৰপ্ৰদেশৰ হৈ জাতীয় পৰ্যায়ত ভলীবলত প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছিল।
এই সময়ছোৱাতে বাসৱৰাজু বামপন্থী ছাত্ৰ ৰাজনীতিত জড়িত হৈ পৰিছিল আৰু ১৯৮০ চনত ABVPৰ সদস্যৰ সৈতে সংঘৰ্ষৰ পিছত গ্ৰেপ্তাৰ হৈছিল। এইটোৱেই আছিল তেওঁৰ একমাত্ৰ গ্ৰেপ্তাৰ।
ইয়াৰ পিছত অলপ সময়ৰ ভিতৰতে বাসৱৰাজুয়ে পিপলছ ৱাৰত যোগদান কৰিছিল। বামপন্থী চৰমপন্থা (এলডব্লিউই)ৰ সৈতে তেওঁৰ এই সম্পৰ্ক পৰৱৰ্তী ৩৫ বছৰ ধৰি অব্যাহত আছিল।
চোৰাংচোৱা সংস্থাৰ মতে, বাসৱৰাজুৰ উচ্চতা প্ৰায় ৬ ফুট, আৰু তেওঁৰ গাৰ ৰং গমৰঙীয়া। দ্য ইণ্ডিয়ান এক্সপ্ৰেছৰ হাতত থকা এখন নথিৰ মতে, তেওঁ এজন “ক্লিন শেভড মানুহ যিয়ে এতিয়া নিয়মীয়াকৈ চুলি ৰং কৰে”। তেওঁ “মাড (অভুজমাড) আৰু এঅ’বি জোনেল কমিটি এলেকাত” থাকে আৰু এটা এ.কে-৪৭ কঢ়িয়াই ফুৰে। “তেওঁ দ্ৰুতগতিত খোজ কাঢ়ে,” নথিখনত কোৱা হৈছে।
নথিখনত আৰু কোৱা হৈছে যে গণপতিয়ে বছৰ বছৰ ধৰি তেওঁক শীৰ্ষ নেতৃত্বৰ পদৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰি আহিছিল আৰু ২০১৩ চনৰ নৱেম্বৰ-ডিচেম্বৰত গিৰিডিৰ পৰাশনাথ পাহাৰলৈ এখন বৈঠকৰ বাবে তেওঁৰ সৈতে গৈছিল।
বাসৱৰাজুৰ মূৰৰ বাবে ২.০২ কোটি টকাৰ পুৰস্কাৰ আছিল। লগতে গণপতিৰ মূৰৰ বাবে ৩ কোটি টকাৰো অধিক পুৰস্কাৰ আছে।
গণপতিৰ পৰা বাসৱৰাজুৰ নেতৃত্ব কেনেকৈ পৃথক আছিল?
গণপতি: গণপতি মাওবাদী আন্দোলনত যোগদানৰ আগতে এজন শিক্ষক আছিল। তেওঁ চিপিআই (মাওবাদী)ৰ ভাৱাদৰ্শগত মূল আৰু ৰাজনৈতিক মগজু আছিল, আৰু দলটোৰ স্থাপনৰ পৰাই ইয়াৰ বহল নীতি-নিৰ্দেশনা পৰিচালনা কৰিছিল। গণপতিক এলডব্লিউই দলসমূহৰ মাজত গ্ৰহণযোগ্যতাৰ সৈতে একজন ব্যৱহাৰিক নেতা হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
গণপতিয়ে পিপলছ ৱাৰৰ প্ৰতিষ্ঠাতা কোন্দাপল্লী শীতাৰামাইয়াৰ অধীনত কাম কৰিছিল। ১৯৯২ চনত তেওঁ তেওঁক উৎখাত কৰি সাধাৰণ সম্পাদক নিৰ্বাচিত হয়। তেওঁ পিপলছ ৱাৰ আৰু এমচিচিৰ একত্ৰীকৰণৰ তদাৰক কৰিছিল আৰু পুনৰ সাধাৰণ সম্পাদক নিৰ্বাচিত হৈছিল।
তেওঁৰ মূল উদ্বেগ আৰু ভূমিকা আছিল দলৰ প্ৰভাৱ নতুন এলেকাত বিস্তাৰ কৰা, উপৰিভাগৰ সংগঠনসমূহৰ সৈতে যোগাযোগ ৰক্ষা কৰা আৰু পৰিচালনা কৰা, সমমনা ৰাজনৈতিক দলসমূহৰ সৈতে সম্পৰ্ক ৰক্ষা কৰা, কেডাৰসকলৰ বাবে লজিষ্টিক সমৰ্থন আৰু আইনী সহায়ৰ বাবে অৱকাঠামো স্থাপন কৰা।
বাসৱৰাজু: প্ৰথমে চিএমচিৰ মুৰব্বী আৰু পিছত চিপিআই (মাওবাদী)ৰ সাধাৰণ সম্পাদক হিচাপে বাসৱৰাজু অপাৰেশ্যনৰ পৰিকল্পনা, নিৰাপত্তা বাহিনীক লক্ষ্য কৰা, আৰু দলম কেডাৰ নিযুক্তিৰ বাবে দায়বদ্ধ আছিল। তেওঁ পিপলছ লিবাৰেশ্যন গেৰিলা আৰ্মীৰ নেতৃত্ব দিয়াৰ বাবে গণপতিৰ আশীৰ্বাদ লাভ কৰিছিল।
বাসৱৰাজু এজন আক্ৰমণাত্মক সামৰিক কমাণ্ডাৰ হিচাপে পৰিচিত আছিল, যিয়ে মাওবাদী আন্দোলনৰ ইতিহাসৰ কিছুমান সাহসী আৰু নিৰ্মম আক্ৰমণৰ নেতৃত্ব দিছিল। তেওঁ আইইডিৰ বিশেষজ্ঞ হিচাপে পৰিচিত আছিল আৰু এজন প্ৰধান সামৰিক কৌশলবিদ আছিল।
এই কথা কোৱা হয় যে ২০১৩ চনৰ ঝাৰখণ্ডৰ লাতেহাৰ এম্বুছৰ পিছফালে তেওঁৰ মগজু আছিল, য’ত এজন মৃত চিআৰপিএফ জোৱানৰ দেহৰ ভিতৰত ফটোচেন্সিটিভ আইইডি স্থাপন কৰা হৈছিল, এই আশাত যে উদ্ধাৰকাৰী দল আৰু চিকিৎসকসকলৰ মাজত হতাহতি হ’ব।
বাসৱৰাজুক এনেকুৱা ব্যক্তি হিচাপেও গণ্য কৰা হৈছিল, যিয়ে নিৰাপত্তা বাহিনীৰ বিৰুদ্ধে ডাঙৰ সফলতাৰ বাবে নিৰীহ লোকৰ জীৱনৰ কিছু “পাৰ্শ্বীয় ক্ষতি” সহ্য কৰিব পাৰিছিল।
মাওবাদী আন্দোলনত বাসৱৰাজুৰ তাৎপৰ্য কি আছিল?
যেতিয়া তেওঁ চিপিআই (মাওবাদী)ৰ নেতৃত্ব গ্ৰহণ কৰিছিল, তেতিয়া তেওঁৰ যথেষ্ট যুদ্ধ অভিজ্ঞতাৰ সৈতে বাসৱৰাজুৱে এই সংগঠনটোক অধিক মাৰাত্মক আৰু যুদ্ধপ্ৰিয় কৰি তুলিব বুলি আশা কৰা হৈছিল। নেতৃত্ব গ্ৰহণৰ পিছত তেওঁ সঁচাকৈয়ে সেই পথত আগবাঢ়িছিল—নিৰাপত্তা বাহিনীৰ ওপৰত কেইবাটাও মাৰাত্মক আক্ৰমণৰ পথ প্ৰদৰ্শন কৰিছিল।
কিন্তু তেওঁৰ নেতৃত্বত আন্দোলনৰ হ্ৰাস আৰু মাওবাদীসকলৰ বাবে গুৰুতৰ বিপৰ্যয়ো দেখা গৈছিল। নিৰাপত্তা বাহিনীয়ে বিগত কেইবছৰমানৰ ভিতৰত শ শ এলডব্লিউই কেডাৰ আৰু নেতাক হত্যা কৰাৰ লগতে মাওবাদীৰ মূল এলেকাসমূহত গভীৰভাৱে অগ্ৰসৰ হৈছে।
তেওঁৰ নেতৃত্বত সংঘটিত কিছুমান প্ৰধান আক্ৰমণৰ ভিতৰত আছে:
- ২০১৮ ছুকমা আইইডি আক্ৰমণ: মাওবাদীসকলে চিআৰপিএফৰ সৈন্য বাহন কৰা এখন মাইন-প্ৰটেক্টেড বাহনক লক্ষ্য কৰি এটা আইইডি বিস্ফোৰণ ঘটায়। নটা চিআৰপিএফৰ জোৱান নিহত আৰু ছয়জন আহত হয়।
- ২০১৯ গড়চিৰোলি লেণ্ডমাইন বিস্ফোৰণ: মহাৰাষ্ট্ৰৰ বিদৰ্ভ অঞ্চলৰ এটা পথ নিৰ্মাণৰ স্থানত মাওবাদীসকলে বাহন জ্বলোৱাৰ কেইঘণ্টা পিছত এটা পুলিচৰ বাহনক লক্ষ্য কৰি লেণ্ডমাইন বিস্ফোৰণ ঘটে। ১৫ জন পুলিচৰ জোৱান আৰু এজন চালক নিহত হয়।
- ২০২১ ছুকমা-বিজাপুৰ এম্বুছ: এটা মাওবাদী-বিৰোধী অভিযানৰ সময়ত নিৰাপত্তা বাহিনীক এম্বুছ কৰা হয়, যাৰ ফলত দীৰ্ঘস্থায়ী গুলীযুদ্ধ হয়। ২২ জন নিৰাপত্তা জোৱান নিহত আৰু ৩২ জন আহত হয়।
- ২০২৩ দান্তেৱাড়া আইইডি বিস্ফোৰণ: মাওবাদী-বিৰোধী অভিযানৰ পৰা ঘূৰি অহা এখন বাহনক লক্ষ্য কৰি এটা আইইডি বিস্ফোৰণ ঘটে। ১০ জন ডিআৰজি জোৱান আৰু এজন অসামৰিক চালক নিহত হয়।
- ২০২৫ বিজাপুৰ আইইডি আক্ৰমণ: মাওবাদী-বিৰোধী অভিযানৰ পৰা ঘূৰি অহা এখন বাহনক লক্ষ্য কৰি এটা শক্তিশালী আইইডি বিস্ফোৰণ ঘটে। আঠজন ডিআৰজি জোৱান আৰু এজন অসামৰিক চালক নিহত হয়।
তেওঁৰ অধীনত মাওবাদীসকলে সন্মুখীন হোৱা প্ৰধান বিপৰ্যয়ৰ ভিতৰত আছে:
- ২০২৪ কঙ্কেৰ এনকাউণ্টাৰ: নিৰাপত্তা বাহিনীয়ে মাওবাদী কেডাৰৰ সৈতে এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ এনকাউণ্টাৰত জড়িত হয়, যাৰ ফলত বিদ্ৰোহীৰ যথেষ্ট হতাহতি হয়। ২৯ জন মাওবাদী নিহত হয়, তিনিজন নিৰাপত্তা জোৱান আহত হয়।
- ২০২৪ অভুজমাড সংঘৰ্ষ: এইটো মাওবাদীসকলৰ বাবে অন্যতম মাৰাত্মক এনকাউণ্টাৰ আছিল, যিয়ে এই অঞ্চলত তেওঁলোকৰ উপস্থিতি যথেষ্ট দুৰ্বল কৰি তুলিছিল। ৩৮ জন মাওবাদী নিহত হয়; এজন নিৰাপত্তা জোৱান আহত হয়।
